Η ιστορία είναι θεματοφύλακας μεγάλων πράξεων, μάρτυρας του παρελθόντος, παράδειγμα και δάσκαλος για το παρόν και μεγάλος σύμβουλος για το μέλλον.
Μιγκέλ Ντε Θερβάντες
Η κοινωνική πραγματικότητα αποτελεί μια μακρόχρονη ιστορική διαδικασία. Κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά συστήματα δεν έπεσαν από τον ουρανό, ούτε κοινωνικές τάξεις και στρώματα δημιουργήθηκαν εν μία νυχτί. Συνεπώς, η μελέτη της ιστορίας είναι απαραίτητη για να καταλάβουμε τον κόσμο μας.
Η ιστορική μελέτη μας βοηθά να κατανοήσουμε τον σύγχρονο κοινωνικοπολιτικό βίο, το πως διαμορφώθηκαν χώρες και λαοί και πως καθορίστηκε η εξέλιξή τους μέσα στο χρόνο.
Παράλληλα, η μελέτη της ιστορίας επιτρέπει την πληρέστερη κατανόηση του παρόντος, των διεθνών πολιτικών ισορροπιών, του ισοζυγίου δυνάμεων, του πολέμου και της ειρήνης, των σχέσεων με τις γειτονικές χώρες αλλά και των παγκοσμίων φαινομένων όπως οι μεταναστευτικές ροές, οι εθνοτικές διαμάχες, οι οικονομικές κρίσεις και οι κοινωνικές ανισότητες.
Κατ’ επέκταση, αντικείμενο της μελέτης της ιστορίας δεν είναι απλώς τα γεγονότα του παρελθόντος αλλά και η ίδια η ανάλυση των αιτιών πίσω από αυτά, με σκοπό την εξαγωγή συμπερασμάτων που να φωτίζουν το παρόν. Η ιστορική ανάλυση είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τα ερωτήματα «από ποιόν;» και «για ποιο σκοπό;». Βασική μέριμνα της ιστορίας που σέβεται τον εαυτό της είναι η αναζήτηση των αιτίων και των κινητήριων δυνάμεων που τροχοδρόμησαν τα γεγονότα.
Και εδώ υπεισέρχεται ο ρόλος του αφηγήματος, ή αν θέλετε της σκοπιμότητας. Δηλαδή, ανάλογα με τα συμφέροντα και το αφήγημα που θέλει ο καθένας να εξυπηρετήσει, η ιστορική ανάλυση εστιάζει σε διαφορετικά γεγονότα ή τα παρουσιάζει από συγκεκριμένη σκοπιά.
Είναι γεγονός πως κάθε ιστορικό γεγονός μπορεί να έχει πολλές όψεις ως προς την ερμηνεία. Εντούτοις, στα σχολικά και γενικότερα στα «επίσημα» εγχειρίδια ιστορίας, κατά κανόνα, αποσιωπάται η ιστορία από τα κάτω, δηλαδή, η ιστορία των λαϊκών μαζών, των λαϊκών στρωμάτων. Στη προσπάθεια κατασκευής ιστορίας που να εξυπηρετεί το κυρίαρχο αφήγημα, αποκρύπτεται ο ταξικός ρόλος και τα βιώματα της εργατικής τάξης, των χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων, των ιθαγενών, των γυναικών, των μειονοτήτων, των περιθωριοποιημένων της κάθε ιστορικής εποχής. Σε αυτή τη προσπάθεια κατασκευής του κυρίαρχου αφηγήματος, που είναι παράλληλα και προσπάθεια εξασφάλισης της συναίνεσης των χαμηλότερων κοινωνικών τάξεων, τα ιστορικά γεγονότα όπως παρουσιάζονται στην ιστοριογραφία της άρχουσας τάξης μπορεί να εξιδανικευτούν και οι πρωταγωνιστές τους να ηρωοποιηθούν, ως αποτέλεσμα της απόκρυψης μέρους της ιστορίας, ή ακόμα και διαστρέβλωσης της.
Τα γεγονότα παράγονται από κοινωνικές διεργασίες οι οποίες συνήθως δεν φωτίζονται (μόνο) από τη στρατιωτική και πολιτική ιστορία ή την ιστορία των ηγετών και των μεγάλων προσωπικοτήτων. Απαιτείται η μελέτη των αφανών ηρώων της επίσημης ιστορίας, των λαϊκών στρωμάτων της εκάστοτε εποχής. Απαιτείται μια μελέτη της ιστορίας «από τα κάτω προς τα πάνω».
Οφείλουμε, λοιπόν, να μελετούμε την ιστορία με προσοχή καθώς ελλοχεύει ο κίνδυνος η ιστορία να χρησιμοποιείται ως μέσο ιδεολογικής χειραγώγησης. Άλλωστε, έχει παρατηρηθεί πολλές φορές μια φαινομενικά πατριωτική ρητορική να αποδεικνύεται ουσιαστικά συγκεκαλυμμένος εθνικισμός που εξυπηρετεί το εγχώριο και διεθνές κεφάλαιο. Ανάλογος κίνδυνος προκύπτει και από τις καινοφανείς κοσμοπολίτικες προσεγγίσεις της ιστορίας που αφαιρούν κάθε ταξικό πρόσημο στην ανάλυση.
Η ιστορική διαδικασία χαρακτηρίζεται από ένα σύνολο πολύπλοκων κοινωνικών σχέσεων, φαινομένων και πρωταγωνιστών και της αλληλεπίδρασης τους. Εντούτοις, ο ιστορικός δρόμος χαράσσεται από τα θεμελιώδη προβλήματα της κάθε κοινωνίας και της κάθε εποχής. Από τα προβλήματα της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο και της ανάγκης αντίστασης σε αυτή την εκμετάλλευση. Είναι, δηλαδή, η ανάγκη που σπάει τον πάγο, ανοίγει δρόμους και γίνεται ιστορία. Ο κινητήριος μοχλός ήταν και θα είναι η πάλη των αντιτιθέμενων, η πάλη των τάξεων.
Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, οφείλουμε να μελετάμε συστηματικά και με κριτική διάθεση, καθώς μόνο με την εις βάθος κατανόησης της ιστορικής διαδικασίας θα μπορέσουμε να παρέμβουμε ενεργά στη διαμόρφωσή της. Τα εργαλεία είναι εκεί μέσα από την μεγάλη παράδοση της μαρξιστικής σκέψης.